کاربرد مزاج شناسی در طب و علوم مختلف
مزاج شناسی در طب
مهمترین بخش تشخیص درطب کهن، شناسایی مزاج بیماراست تا براساس آن داروهای مناسب اعم از گیاهان دارویی و روش های درمانی متناسب با بدن مثل حجامت،فصد، بادکش گرم و بادکش سرد، زالودرمانی و… تجویز گردد.
آنچه که طبیب حاذق سنتی را از دیگران افتراق می دهد، همین شناخت طبایع و مزاج هاست.
متأسفانه امروزه می بینیم که عده ای جهت رسیدن به منافع مادی خود و تنها با آموختن حجامت و زالو درمانی، اقدام به درمان بیماران مراجعه کننده می نمایند، که یکی از آفات بزرگ طب سنتی است. در واقع اگر کسی نا آشنا به مزاج ها، هر بیمار مراجعه کننده ای راحجامت کند، ممکن است مزاج بیمار با حجامت سازگار نباشد و باعث بدتر شدن روند بیماری اش گردد و موجب سلب اعتماد مردم از طب سنتی شود.
و این یکی از بزرگترین مشکلات طب سنتی امروز است که تیغ حجامت دردست افراد نااهل و ناآشنا و غیرمتخصص افتاده است. ضمن اینکه عدم درمان موفق و سلب اعتماد جامعه از اثر درمانی این طب، باعث می شود تا آب به آسیاب مخالفان طب سنتی ریخته شود .
بنابراین یک متخصص طب سنتی باید ضمن رعایت آداب طب بر مزاج به طور عام مسلط باشد:
الف) مزاج افراد را تشخیص دهد.
ب) طبع امراض را بشناسد. ( علایم غلبة اخلاط را بداند )
ج) به مزاج داروها و غذا ها و مزاج روش های درمانی (حجامت، زالو و…) آگاه باشد.
د) مزاج زمان و فصول و مکانها و مناطق آب و هوایی را بداند.
همه این موارد در تشخیص و انتخاب روش درمان بیماری بسیار موثر و کمک کننده است.
به عنوان مثال:
ازسرکه و گلاب وحجامت در درمان سردردها استفاده می شود. اما نمی توان در هر نوع سردردی یا درهر فرد بیماری آنها را استفاده کرد.
بلکه ابتدا باید دانست که، سرکه طبع سرد و خشک دارد، و طبع گلاب با کمی حرارت و مرطوب، و حجامت نیز طبع خنک (سردی درجه یک )دارد. (طبع داروها)
همچنین باید دانست که سردردهای ناشی ازافسردگی، یا سردردهای بعدازخواب، یا بعد ازنزدیکی کردن، طبع سرد دارند. و سردردهای ناشی از افزایش فشارخون یا غلظت خون، طبع گرم ومرطوب دارند.(طبع بیماریها)
بنابراین در سردردهای سرد، می توان گلاب تجویز کرد (خوراکی یا استنشاقی) تا درمان گردد. بدیهی است که اگر دراین نوع سردردها، از سرکه استفاده شود، بیماری فرد تشدید می شود.
اما در سردردهای گرم مثل عصبانیت و پرخاشگری و گرگرفتگی و سردردهای ناشی از نورآفتاب و یا ورزش سنگین، از سرکه به صورت خوراکی یا مسح فرق سر استفاده می شود. همچنین بهتر است که در این نوع سردردها، حجامت انجام شود.
حال اگر این حجامت در یک بیمار با مزاج سرد و مرطوب (بلغم) انجام شود، ممکن است ضمن ایجاد عارضه جانبی(مثل دردهای منتشر مفصلی، لرز شبانه، رخوت و سستی و خواب آلودگی) باعث تشدید بیماریش نیزگردد. (طبع بیمار)
بنابراین بسیار اشتباه است که درجامعه افراد به یکدیگر سفارش می کنند که مثلا: جوشانده گل گاوزبان برای سردرد خوب است و من استفاده کردم، شما هم استفاده کنید.
بلکه باید دانست که در طب سنتی داروها براساس مزاج بیمارتعیین وتجویزمی گردند و یک دارو اگر برای درمان یک بیمار خوب است، ممکن است برای درمان بیمار دیگری که مزاجش متفاوت است، زیان آور باشد.
یک طبیب آگاه براساس وضع وشکل ظاهری بیمار و همچنین بر اساس شرح حال ومعاینه فیزیکی می تواند به مزاج بیمار پی ببرد ( رنگ رخساره خبر میدهد از سر درون ).
آنچه که در شرح حال باید پرسیده شود، عبارتند از:
مشخصات شناسنامه ای،تاریخ و شماره پرونده،تاریخ تولد واقعی (نه شناسنامه ای). محل تولد جغرافیایی (زادگاه ) .
میزان تحمل گرما یا سرما در فصول مختلف سال توسط بیمار.
وضعیت گوارشی بیمار و وجود یبوست مزاج.
وضعیت تمایلات و رفتارهای جنسی او.
میزان تشنگی و مصرف روزانه آب در بیمار.
وضعیت خواب از نظر مدت ، عمق و کابوسهای شبانه.
میزان علاقمندی بیمار به انواع مزه های چشایی.
آنچه که در معاینه ظاهری بیمار باید دقت شود، عبارتند از:
جثه (چاق یا لاغر، ورزشکار، کوتاه قد).وضعیت مو، وضعیت چشم، وضعیت زبان، حرارت پوست،تعریق و رطوبت پوست، رنگ ملتحمه چشم، وضعیت پوست و….
هرچقدر مهارت پزشک در تشخیص مزاج بیمار از روی وضع ظاهری، بیشتر باشد و بر اساس آن بتواند برخی از بیماریهای شایع در همان مزاج را تشخیص دهد، اعتماد بیمار بیشتر و اعتقاد او به روش درمانی طب سنتی عمیقتر میگردد.
همانگونه که در قبل ذکرشد، افراد مختلف یک جامعه برحسب میزان و نسبت ترکیب اخلاط چهارگانه در سرشت آنها، مزاجهای مختلفی از یکدیگر دارند که هر کدام از نظر شکل ظاهری و رفتاری و عادت ها، ویژگیهای خاص خودش را دارند .
ضمن اینکه باید بدانیم علاوه بر چهارمزاج اصلی(گرم وخشک ، گرم وتر ، سردوتر و سرد وخشک ) مزاج های “مختلط” و “معتدل” و نیز “مزاج تربیتی” از انواع دیگرمزاجها هستند که در ادامه بیشتر توضیح داده خواهد شد.
منبع:
آشنایی با مفاهیم اولیه و روشهای درمانی طب سنتی
دکتر علی محمد ملاحی
فارغ التحصیل دانشگاه علوم پزشکی مشهد
عضو انجمن علمی طب سنتی ایران
دکترای معادل تخصصی طب مکمل دانشگاه تهران
مدرس و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات حجامت ایران
دارای مجوز ارائه خدمات طب سنتی از وزارت بهداشت و درمان
